Jankiel Jakub Adler
Malarz i grafik żydowskiego pochodzenia działający w Warszawie, Berlinie, Düsseldorfie, Paryżu i Londynie. Urodzony w 1895, zmarł w 1949.
Edukację rozpoczął w Belgradzie w warsztacie grawerskim; od 1916 r. kontynuował naukę u Gustava Wiethchtera w Kunstgewerbeschule w Barmen koło Düsseldorfu. Więzy przyjaźni łączyły go z malarzem F. W. Seiwertem współpracującym z berlińskim czasopismem "Die Aktion", które propagowało lewicowy program ideowy i awangardową stylistykę. W 1918 r., mieszkając w Warszawie, nawiązał kontakt z grupą żydowskich artystów JUNG IDYSZ ukonstytuowaną w Łodzi. Od 1917 r. tworzył obrazy wpisujące się w nurt ekspresjonizmu, malował kompozycje o ekstatycznym wyrazie i mistycznej wymowie; podejmował wątki biblijno-talmudyczne i opracowywał tematy zaczerpnięte z żydowskiego folkloru (BŁOGOSŁAWIEŃSTWO BAAL SZEM TOWA, BAAL SZEM I BUDDA, OSTATNIA GODZINA RABIEGO ELEAZARA). Przetworzone motywy ikonografii chrześcijańskiej interpretował jako symboliczny wyraz odnowy żydowskiej tradycji (ADORACJA, ZMARWTYCHWSTANIE, TRZY MARIE). Od strony stylistycznej obrazy te cechują ostre zderzenia barw i śmiałe deformacje przestrzeni ujawniające oddziaływanie sztuki Ludwiga Meidnera. Ekstatyczność wyobrażonych obrzędów żydowskich potęguje niespokojny układ form stłoczonych i spiętrzonych w pionowym kadrze kompozycji. Chasydzka mistyka spełnia się tu w wydłużonych jak u El Greca proporcjach widmowych postaci określonych konturem i zdematerializowanych przez rozlewność i wiotkość płaskich plam koloru. W wykonywanych przez Adlera linorytach kadr wypełniają rozdrobnione formy o zgeometryzowanych bądź płynnych zarysach, całkowicie poddane kompozycyjnym rytmom płaszczyzny rycin; wrażenie rozbicia, dezintegracji kształtów pogłębia ostry kontrast rozproszonych świateł i cieni, zderzenia plam czerni i bieli często modelowanych "grzebieniem" (WIOLONCZELISTA, EKSTAZA).
W 1919 Adler prezentował swe prace w Polskim Klubie Artystycznym w warszawskim Hotelu Polonia. W 1920 wyjechał do Berlina, gdzie wszedł w krąg artystów skupionych wokół "Die Aktion"; po przeniesieniu się do Düsseldorfu na przełomie 1921 i 1922 r. został członkiem grupy DAS JUNGE RHEINLAND. Wraz z Henrykiem Hirszenbergiem, Ignacym Hirszfangiem i Natanem Szpiglem utworzył w 1922 r. efemeryczne ugrupowanie SREBRNY WÓZ. W tymże roku uczestniczył w urządzonej przez NOVEMBERGRUPPE WIELKIEJ BERLIŃSKIEJ WYSTAWIE SZTUKI prezentującej awangardowe nurty i tendencje. Wziął też udział w zorganizowanej w Düsseldorfie z inicjatywy grup DAS JUNGE RHEILAND, DRESDNER SEZESSION i NOVEMBERGRUPPE I MIĘDZYNARODOWEJ WYSTAWIE NOWEJ SZTUKI i towarzyszącym ekspozycji Kongresie Postępowych Artystów.
Adler odszedł w tym okresie od postawy ekspresjonistycznej. Pod wpływem kubizmu i konstruktywizmu tworzył przestylizowane kompozycje figuralne nie rezygnując z narracyjnych wątków; w sferze wymowy ideowej poszukiwał syntezy osobistych doświadczeń, narodowej tożsamości i wartości religijno-etnicznych (MOI RODZICE, 1920-21). Zgodnie z estetyką wczesnego kubizmu ujmował przedmiot jednocześnie z kilku punktów widzenia; w martwych naturach wklejał strzępy tapet o rozmaitych deseniach i gazetowe wycinki; naśladował fakturę drewna, wprowadzał w pole kompozycji litery i cyfry, a także kaligrafię żydowską.
|
W latach 1924-26 pod wpływem kubizmu syntetycznego zarysowywał postacie na tle przecinających się płaszczyzn o zróżnicowanej kolorystyce i fakturze. Podejmował też eksperymenty w zakresie techniki malarskiej mieszając farby z piaskiem, solą, woskiem, gipsem i wapnem; prócz farb olejnych stosował temperę. W wielkoformatowych kompozycjach figuralnych Adlera przejawiła się tendencja do monumentalizacji form i uwypuklania fizjonomicznych rysów modeli. Często powracającym tematem były epizody z życia wschodnioeuropejskich Żydów.
W 1926 artysta wykonał dekorację ścienną w Instytucie Astronomicznym w Düsseldorfie. W latach 1929-30 zwiedzał Majorkę i Hiszpanię; pod wpływem tej podróży nasiliła się w jego twórczości skłonność do abstrakcyjnego uogólniania form. Syntetyczne kształty obwodził wyrazistym konturem, stosował bogatą, niemal reliefową fakturę. W przedstawieniach wyolbrzymionych postaci o masywnych proporcjach ujętych niemal monochromatycznie nawiązywał do obrazów Pabla Picassa z okresu klasycznego. Wymowa sztuki Adlera z lat 30-ych pokrewna była ideologii niemieckiej Nowej Rzeczowości. W 1931 r. artysta korzystał z pracowni Kunstakademie w Düsseldorfie; nawiązał wówczas kontakt z Paulem Klee. Jego malarstwo ewoluowało wówczas w kierunku abstrakcji aluzyjnej (KOMPOZYCJE SURREALISTYCZNE); linia wyzwoliła się z funkcji czysto opisowej, usamodzielniła się i nabrała dynamiki; jej płynny dukt pokrywał zharmonizowane układy barwnych płaszczyzn.
W 1933 Adler osiadł w Paryżu. W latach 1935-36 przebywał w Polsce; w 1935 urządzono w Warszawie monograficzną wystawę jego prac powstałych po 1920 roku. W 1938 artysta przeniósł się do Cagnes-sur-Mer. W 1940 wstąpił w szeregi formującej się we Francji armii polskiej. Po zdemobilizowaniu w Szkocji w 1941 ze względów zdrowotnych zamieszkał w Kirkcudbright. W 1943 osiedlił się w Londynie. W latach 40-ych powrócił do formuły wielkoformatowych obrazów figuralnych z lat 20-ych, do wymownych gestów, wyszukanych póz i typizacji postaci. Często sprowadzał kompozycję obrazu do kształtu elipsy. W okresie angielskim czerpał inspiracje ze sztuki N. Gabo i K. Schwittersa; na jego twórczość oddziałał także linearyzm fantastycznych kompozycji P. Klee, nadrealna poetyka pejzaży M. Ernsta oraz monumentalizujące ujęcie postaci w malarstwie P. Picassa. Nawiązujący do klasycznych kanonów sposób traktowania figury ludzkiej w obrazach Adlera symbolizował tragizm ludzkiej egzystencji, radość i ból istnienia. Artysta aluzyjnie oddawał kształty, kompozycje sprowadzał do przenikających się płaszczyzn barwnych pociętych siecią mocnych, ciemnych konturów. Świetliste, głębokie barwy nabrały tu połysku emalii.
Twórczość Adlera prezentowana była na wielu indywidualnych wystawach, m.in. w Łodzi (1918), Warszawie (1920, 1935), Wrocławiu (1931), Londynie (1946, 1948, 1951, 1954), Nowym Jorku (1948), Edynburgu (1954) i Wuppertalu (1955). Oprócz malarstwa olejnego artysta uprawiał techniki graficzne, rysunek i akwarelę.
Irena Kossowska
Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk
grudzień 2001
Czy chcesz się wypowiedzieć na temat "Jankiel Jakub Adler " ?
|
|