SERWIS INFORMACYJNY     

ŚLADY I JUDAICA

Białystok


Atrakcje turystyczne
Wersal Podlaski – jeden z najwspanialszych w Polsce zespołów pałacowo-parkowych (XVII/XVIII w.), niegdyś własność Branickich; ratusz i cekhauz, czyli zbrojownia hetmańska (XVIII w.); dawny kościół farny (XVII w.) oraz neogotycka katedra (1900); cerkiew św. Mikołaja z kopiami fresków z soboru kijowskiego (1846); kościół św. Rocha (1927), jedno z najciekawszych rozwiązań modernistycznej architektury sakralnej; XIX-wieczny pałac Rüdigerów w Dojlidach


Proponowana trasa:
Rynek Sienny - ul. Piękna (dom modlitwy dzielnicy Piaski) - ul. Suraska - Miejsce po Wielkiej Synagodze - ul. Zamenhofa - ul. Waryńskiego (dom modlitwy rodziny Cytron) - ul. Warszawska - ul. Branickiego (dom modlitwy Samuela Mohilewera) - Nowy Cmentarz Żydowski.


Pierwsze wiadomości o osadnictwie żydowskim w Białymstoku pochodzą z lat 1658–1661. W 1692 r. istniał tu przykahałek (filia) gminy tykocińskiej. Liczba Żydów zaczęła rosnąć wraz z szybkim rozwojem miasta w II połowie XIX w. W 1913 r. Żydzi stanowili 70% mieszkańców Białegostoku (61,5 tys.).
Dzielnica żydowska w Białymstoku zajmowała w latach 30. XX w. obszar na zachód od pałacu Branickich oraz na południe od Rynku Kościuszki i ul. Marszałka Piłsudskiego (dziś Lipowej). Jej życie skupiało się wokół Rynku Rybnego (dziś Osiedle Centrum) oraz Rynku Siennego. Wchłonęła najstarszą dzielnicę Szulhof oraz powstałą w II połowie XIX w. dzielnicę Chorszul, która nazwę wzięła od synagogi Chóralnej. Szulhof to centralna część miasta: obszar z ulicami Lipową, Suraską, Mikołajewską (obecnie Sienkiewicza) i doliną Białej. Zamieszkiwali ją ortodoksyjni Żydzi, a centrum wyznaczała Wielka Synagoga. Chorszul zajmowała m.in. ul. Kupiecką (Malmeda) i Giełdową (Spółdzielczą). W 1939 r. rabinem białostockim był Gedali Rozenmann. Działało około 100 synagog i domów modlitwy. Z judaików białostockich zachowały się świadectwa świetności, ale też nędzy, która była udziałem przeważającej części ludności żydowskiej.

Rynek Sienny
W okolicy Rynku Siennego można znaleźć kilka interesujących miejsc. Po zachodniej stronie rynku, od strony ul. Młynowej, zachowało się nieco przedwojennej zabudowy (m.in. sklepy z okiennicami) – zwłaszcza od nr. 18. Także bruk jest autentyczny. Warto zajrzeć na wybiegające z rynku uliczki – Odeską, Cygańską czy Ołowianą. Przygnębiające, choć malownicze rudery, chylące się ku ni to ulicom, ni ścieżkom, są nie tyle atrakcją turystyczną, co świadectwem, jak niegdyś wyglądała dzielnica. Poetycko ujął to Maurycy Szymel (Na prowincji żydowskiej):
Chałupy chwieją się jak lunatyczki
Panicznie biegną w dół uliczki.
Warto tu zajrzeć, zanim przyjadą pracujące po drugiej stronie placu buldożery.

Dom modlitwy dzielnicy Piaski (Piaskower Bejt Midrasz)
Przy króciutkiej ul. Pięknej, właściwie północnej pierzei Rynku Siennego, pod nr. 3 stoi gmach jednej z trzech zachowanych białostockich bóżnic. Obecnie mieści się tu firma Wersal Podlaski, która fachowo wyremontowała zabytek po pożarze w 1989 r. Gmach pochodzi z około 1893 r. Zastąpił stojącą tu wcześniej bóżnicę drewnianą z 1820 r. Niegdysiejszy główny dom modlitwy dzielnicy Piaski działał do II wojny światowej. Po 1945 r. był ośrodkiem gminy żydowskiej, a od 1948 r. mieściła się tu siedziba Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów. W 1968 r. budynek opuszczono, a w kilkanaście lat później spłonął.
Oryginalnymi elementami dawnego domu modlitwy dzielnicy Piaski są ściany zewnętrzne, sklepienia i okna. Wystające cegły w elewacji odtworzono na podstawie zdjęć. Z wystroju wnętrza ocalała wnęka po aron ha-kodesz (za recepcją) oraz podtrzymujące galerię żeliwne kolumny w holu. Dach – zupełnie inny niż w pierwotnej budowli – pochodzi z 1994 r.
Pozostałości dawnej budowli można oglądać w holu recepcyjnym, czynnym w godzinach pracy mieszczących się tutaj firm.

Ulica Młyńska, foto: A.Olej&K. Kobus:

Ulica Suraska
Z Rynku Siennego na północ prowadzi ul. Suraska. Była to główna ulica dzielnicy Szulhof. Zaskakują rozbieżności w relacjach przedwojennych – jedni podkreślali malowniczość tej ulicy, inni widzieli po obu stronach długie i kręte podwórka, któremi pomiędzy walącemi się chlewkami i ruderami przechodzić można nieraz przez kilka posesyj. Wszystko to stoi otworem, bez bram nawet i tworzy smutny widok nędzy ludności... Niestety, dziś choćby chlewków nie ma, bo z ulicy uczyniono w latach 50. socrealistyczny deptak, ze wszystkimi elementami bezguścia. Można jedynie wejść w bramę na prawo przed Rynkiem Kościuszki. Pośród osiedla wzniesionego w miejscu dawnych ulic Głuchej, Gęsiej, Ceglanej i Ciemnej znajdowała się Wielka Synagoga (przed wojną przy Bożnicznej 14).

Miejsce po Wielkiej Synagodze
Ten plac w podwórzu jest jednym z najważniejszych miejsc w dziejach białostockich Żydów. Stoi tu dzisiaj pomnik, którego głównym elementem jest konstrukcja przypominająca kopułę synagogi. Pomysłodawcami byli Samuel Solasz z USA i Michał Flikier ze Związku Białostoczan w Izraelu. Umieszczony w tym miejscu napis przypomina o tragedii: Święty wspaniały nasz przybytek stał się pastwą ognia, 27 VI 1941, 2000 Żydów niemieccy mordercy spalili w nim żywcem.
To tu – być może gdzieś pośród parkingu – stała najstarsza synagoga białostocka ufundowana w 1715 r., drewniana i bez części dla kobiet. Naprzeciw niej zbudowano w 1764 r., finansowaną częściowo przez żonę hetmana Branickiego, kolejną synagogę. Na jej miejscu wzniesiono Wielką Synagogę. Budowa trwała od 1909 do 1913 r. Środki zbierano z opłat za mięso koszerne i z ofiar. Powstała budowla na planie kwadratu, bezstylowa, choć charakterystyczna. Zwracał uwagę dach nakryty masywną kopułą z iglicą. Alkierze wieńczyły inne kopuły w stylu neobizantyjskim. Miała także neogotyckie okna oraz z trzech stron galerie dla kobiet.
Najłatwiej dojść tu ul. Legionową między domami 14/16 i 18.

zobacz także

Podlasie
Tykocin
Krynki
Sejny

Zapraszamy do wzięcia udziału w forum dyskusyjnym na temat:
Żydzi na Podlasiu

w internecie

Teksty prezentowane obok pochodzą z przewodnika Śladami Żydów polskich" autorstwa Adama Dylewskiego, wydanego przez wydawnictwo "Pascal".
Ulica Zamenhofa
Po przejściu na drugą stronę Lipowej warto udać się na ul. Zamenhofa, przebiegającą przez tereny drugiej z dawnych dzielnic, zwanej Chorszul. Główna bóżnica tej dzielnicy – synagoga Chóralna z 1834 r. – stała przy ul. Żydowskiej (Białówny). Słynęła ze wspaniale dekorowanych wnętrz. Spalili ją Niemcy w 1943 r. Poza reliktami dawnej zabudowy (Zamenhofa 19, 20 i 25) najważniejsze jest tu miejsce urodzenia Ludwika Zamenhofa (na rogu ul. Białej; wedle obecnej numeracji – Zamenhofa 22). Do czasów II wojny światowej stał tu mały, zielony, drewniany domek, gdzie można było wpisać się do księgi pamiątkowej.

Ludwik Łazarz Zamenhof (1859–1917) wychował się w zamożnej rodzinie nauczyciela języków obcych i jednego z fundatorów synagogi Chóralnej. Gdy dorósł, mimo że osiągnął pozycję cenionego okulisty, postanowił wprowadzić w życie ideę sztucznego języka, którego nazwa powstała od jego pseudonimu, oznaczającego mający nadzieję. Od 1887 r. począł publikować podręczniki stworzonej przez siebie mowy. Opierała się ona na 2 tys. „pierwiastków” wziętych z języków romańskich, germańskich i słowiańskich. Wydał podstawowe dzieło Język międzynarodowy, gramatykę i słownik. Sztuczny język – esperanto – okazał się łatwy w nauce i pisowni.

Sprzed dawnego domu Zamenhofa można udać się w dwóch kierunkach. Pierwszy prowadzi przez tereny dawnego Chorszulu z ulicami Kupiecką (Malmeda) i Giełdową (Spółdzielczą) do ul. Waryńskiego. Po drodze mija się bezładnie rozrzucone wśród powojennej zabudowy stare kamienice. Ul. Waryńskiego, najładniejsza w śródmieściu, prowadzi do domu modlitwy rodziny Cytron. Druga możliwość to spacer w stronę ul. Sienkiewicza i mostu na Białej. Po drugiej stronie rzeki ciągnie się Warszawska – niegdysiejsza promenada, z pałacami i kamienicami fabrykantów. Opodal, przy ul. Branickiego, zachowała się także trzecia z białostockich bóżnic.

Dom modlitwy rodziny Cytron (Cytron Bejt Midrasz)
Budowlę oddano do użytku w przededniu wojny. W jej otwarciu uczestniczył wojewoda białostocki. Fundatorzy przeznaczyli 75 tys. zł na kupno samolotu dla Wojska Polskiego. W czasie II wojny światowej synagoga znalazła się w granicach getta. Pełniła nielegalnie funkcje kultowe. Po 1945 r. służyła gminie żydowskiej także jako miejsce akademii żałobnych i przedstawień teatralnych. Działała do lat 60. XX w. Potem była tu siedziba spółdzielni krawieckiej, a w 1993 r. w części budynku umieszczono Galerię im. Ślendzińskich.

Dom modlitwy Cytronów, foto: A.Olej&K. Kobus:

Przedwojenny wystrój synagogi świadczył o pozycji jej fundatorów. Sufity wykonano z egzotycznych gatunków drewna. Malowidła przedstawiały tematy biblijne oraz motywy roślinne i zwierzęce. Majstersztykiem sztuki dekoratorskiej był świecznik ze 150 punktami świetlnymi. Późniejsze losy budynku doprowadziły do zniszczenia wystroju. Co smutne, drewniany kasetonowy strop sali, zdobiony polichromiami, został usunięty dopiero w 1979 r.
Sąsiadująca z dawnym domem modlitwy spora budowla, służąca dziś spółdzielni krawieckiej „Białostoczanka”, to znana przed wojną instytucja edukacyjna – Gimnazjum Druskina.

Ul. Waryńskiego 24a. Ulica ta, gdy idzie się nią od strony Lipowej, nagle się urywa. Trzeba udać się dalej prosto do al. Piłsudskiego i przejść na drugą stronę. Takie rozdarte ulice są następstwem powojennej przebudowy sieci komunikacyjnej Białegostoku. Zwiedzanie mocno zmienionych wnętrz domu modlitwy jest o tyle kłopotliwe, że podzielono je między kilka instytucji. W środku niewiele się zachowało. Wystarczy zajrzeć do Galerii im. Ślendzińskich, czynnej 10.00–17.00, gdzie można przeczytać tekst na temat budowli.

Ulica Warszawska
Gwałtowny – na łódzką modłę – rozwój Białegostoku spowodował przekształcenie ul. Warszawskiej w efektowną promenadę, przy której nowobogaccy fabrykanci wznosili pyszne kamienice i pałace. Kamienica Cytronów, reprezentująca rzadką w Białymstoku secesję, powstała w latach 1905–1914. Została wzniesiona jako pomnik sukcesu odniesionego przez twórcę fortuny – Samuela Hersza Cytrona. W latach 30. XX w. mieszkał tu także jego syn i następca – Beniamin.
Neorenesansową elewację ma kamienica Berka Polaka. Właściciel budowli był znanym białostockim fabrykantem. Jego zakłady mieściły się na zapleczu budynku. W kamienicy ozdobionej gwiazdą Dawida mieściło się od 1941 r. gestapo.

Dom modlitwy Samuela Mohilewera
Równolegle do Warszawskiej, bliżej rzeki Białej, biegnie ul. Branickiego, przy której pod nr. 3 stoi budynek trzeciej z ocalałych synagog Białegostoku – dawnej postępowej bóżnicy Wielkiego Rabina Samuela Mohilewera (Bejt Szmuel). Ulokowano go już poza dawną dzielnicą żydowską. Pochodzi z 1902 r. W czasie wojny bóżnicę spalono, a po wojnie – przebudowano. Można poprzestać na wejściu na podwórze budynku. Stąd jedynie widać oryginalne zarysy okien, poza tym fasada jest bardzo przekształcona. Z tej także strony dostrzec można wnękę na aron ha-kodesz, niewidoczną od środka. Dziś budynek należy do klubu sportowego BKS Hetman Białystok.

Nowy Cmentarz Żydowski
Jedyny zachowany z czterech cmentarzy żydowskich Białegostoku leży w ładnej dzielnicy podmiejskiej, zwanej Wygoda. Został założony w 1890 r. W 1906 r. pochowano tu ofiary pogromu. Ocalałe po II wojnie światowej macewy zajmują szóstą część powierzchni. Obiekt jest zadbany, choć częściowo porośnięty zagajnikiem.
Cmentarz znajduje się przy ul. Wschodniej, naprzeciw posesji nr 34. Dojazd autobusami #3, 9, 27, 100 – trzeba wysiąść za rozjazdem dróg do Wasilkowa i Krynek, cztery przystanki za mostem na Białej. Od przystanku 15 minut ul. Wschodnią. Brama jest otwarta.

Czy chcesz się wypowiedzieć na temat "Białystok" ?
Małopolska
 - Biecz
 - Bobowa
 - Brzesko
 - Dukla
 - Dąbrowa Tarnowska
 - Jarosław
 - Kraków i Kazimierz
 - Lelów
 - Lesko
 - Leżajsk
 - Nowy Sącz
 - Oświęcim
 - Przemyśl
 - Rymanów
 - Rzeszów
 - Sanok
 - Sieniawa
 - Tarnów
 - Łańcut
Podlasie
 - Białystok
 - Krynki
 - Sejny
 - Tykocin
Warszawa
 - Ferma w Grochowie-Witolinie
 - Pomnik Bohaterów Getta
 - Pomnik Żegoty
 - Sienna 55 - Złota 62
 - Synagoga Nożyków
 - Synagoga na Pradze
 - Szpital Dziecięcy Bersohnów i Baumanów
 - Szpital Starozakonnych
 - Szpital Starozakonnych na Pradze
Ziemia lubelska
 - Izbica
 - Kazimierz Dolny
 - Kock
 - Kraśnik
 - Lubartów
 - Lublin
 - Parczew
 - Sobibór
 - Szczebrzeszyn
 - Włodawa
 - Zamość
 - Łęczna

GMINA ŻYDOWSKA NA WYBRZEŻU

KALENDARIUM

ŚLADY I JUDAICA

ORGANIZACJE
    STOWARZYSZENIA
    FUNDACJE

LUDZIE, SYLWETKI,
    BIOGRAFIE

ŻYCIE ŻYDOWSKIE DZISIAJ

ZAGŁADA

KSIĄŻKI

SŁOWNIK

FORUM DYSKUSYJNE

ODNOŚNIKI

REDAKCJA

MAPA

Instytut Adama Mickiewicza, Wiejska 12a, 00-490 Warszawa
tel. (48-22) 44 76 100, fax. (48-22) 44 76 152; www.iam.pl