SERWIS INFORMACYJNY     

ŚLADY I JUDAICA

Kraków i Kazimierz


Atrakcje turystyczne
Kraków jest miastem o tak gigantycznej liczbie zabytków, że poniższy spis można jedynie uważać za bardzo wstępne wprowadzenie. Krakowskie Stare Miasto i żydowski Kazimierz zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Warto kupić osobny przewodnik, np. Kraków wyd. Pascal.
Na Wawelu: katedra śś. Wacława i Stanisława (1320–1346, ale z pozostałościami wcześniejszych budowli nawet z początku XI w.) z kaplicą Zygmuntowską (1519–1533) i kryptami z grobami królów polskich; zamek królewski, istniejący od wczesnego średniowiecza, w obecnej formie renesansowy (1502–1536).

W Śródmieściu: niezmieniona od czasów lokacji siatka ulic z rynkiem i miejscem po obwarowaniach (zachowana tylko Brama Floriańska, ok. 1300). Na Rynku Głównym: wieża ratuszowa sprzed 1383 r., Sukiennice (1358–1392, przebudowane w stylu renesansowym), kościół św. Wojciecha (XI/XII w., przebudowany 1611), kościół Mariacki, wielka bazylika gotycka, wzniesiona 1355–1397 (elementy wcześniejsze) z wybitnym dziełem Wita Stwosza – ołtarzem (1477–1489). Oprócz tego kilkanaście wspaniałych kościołów, zespół budynków Uniwersytetu Jagiellońskiego, wiele kamienic i pałaców.
Z Krakowa niedaleko jest do słynnej kopalni soli w Wieliczce, również wpisanej na listę UNESCO.


Kraków (żyd. Kroke, Krake, Krakoj)
Proponowana trasa

Ul. Szeroka (Stara Synagoga, bóżnica Remu wraz z cmentarzem, mykwa, bóżnica Wolfa Popera) - ul. Józefa (dom modlitwy Kowea Itim l’Tora, Bóżnica Wysoka) - ul. Kupa (bóżnica Izaaka) - ul. Warszauera (bóżnica Kupa) - pl. Nowy (rytualna rzeźnia drobiu) - ul. Meiselsa - ul. Miodowa (synagoga Tempel, cmentarz)

W Krakowie zachował się najwspanialszy zespół zabytków i judaików w Polsce. Ale nie tylko historia decyduje o jego wartości – także dziś miasto jest żywym ośrodkiem kultury i tradycji żydowskiej.
Osadnictwo żydowskie w granicach dzisiejszego Krakowa rozpoczęło się przed 1304 r. Pojawiły się nawet przypuszczenia, że Żydzi byli tutaj w czasach podróży Ibrahima ibn Jakuba (około 965 r.). Pierwsze instytucje mieściły się w pobliżu współczesnej ul. św. Anny (zwanej wtedy Judengasse bądź Żydowską). Istniała tu bóżnica, mykwa, szpital i dom weselny. Ale średniowieczna dzielnica była większa. Ciągnęła się od Szewskiej ku Wiślnej. W 1335 r. Kazimierz Wielki lokował w pobliżu Krakowa, w miejscu niegdysiejszej wsi Bawół, odrębne miasto – Kazimierz, które także stało się ośrodkiem wspólnoty żydowskiej. Pierwszą głośną postacią był Lewko, zarządca mennicy oraz dzierżawca żup wielickich i bocheńskich. W 1407 r. doszło do pogromu wywołanego przez posądzenie o mord rytualny. W 1495 r. król Jan Olbracht usunął Żydów z Krakowa, ograniczając ich zamieszkiwanie do Kazimierza. Przyczyną było niewyjaśnione podpalenie kościoła św. Anny.



Gmina kazimierska rozwijała się bujnie. W XVI w. zyskała rangę największego skupiska żydowskiego w Europie. W 1608 r. dokonano trzykrotnego powiększenia terytorium dzielnicy, ustanawiając ostatecznie tzw. oppidum judaeorum (z przywilejem de non tolerandis Christianis od 1566 r.). Miasto żydowskie zamykały ulice Miodowa, Dajwór, św. Wawrzyńca, Wąska, Józefa oraz plac Nowy. Kazimierz zyskał rangę wielkiego ośrodka intelektualnego. Szeroko znana była jesziwa, czynna od 1509 r. Kierował nią wybitny filozof i humanista, rabin Mojżesz Isserles zwany Remu. W XVI w. napłynęła na Kazimierz grupa Żydów sefardyjskich z Hiszpanii, m.in. z Samuelem Kalahorą, lekarzem króla Stefana Batorego.

Upadek rozpoczął się wraz z najazdem szwedzkim (1655–1657) i występującymi jednocześnie wielkimi zarazami (m.in. 1651–1652). Status odrębnego miasta został zachowany do 1800 r., kiedy to Kazimierz przyłączono do Krakowa. Czasy Rzeczypospolitej Krakowskiej i austriackie równouprawnienie w 1867 r. przyniosły coraz większe swobody w osiedlaniu się na terenie całego miasta. Szczególnie chętnie przenoszono się na Stradom i do śródmieścia. Swobody te spowodowały zepchnięcie Kazimierza do rzędu dzielnic drugiej kategorii, masowo opuszczanych przez zamożniejszych. W XIX w. Kraków urósł do rangi znaczącego ośrodka życia żydowskiego we wszystkich jego odmianach – tak ortodoksyjnej, jak i chasydzkiej czy oświeconej. W 1939 r. ludności wyznania mojżeszowego było około 60 tys.
W czasie II wojny światowej Niemcy zamknęli krakowskich Żydów w getcie na Podgórzu (zachowane fragmenty muru przy ulicach Lwowskiej i Limanowskiego), a w grudniu 1942 r. założyli obóz koncentracyjny w Płaszowie. Zajął on tereny dawnych kirkutów i stał się miejscem zagłady. W połowie 1944 r. pozostałych przy życiu uwięzionych przewieziono do Auschwitz-Birkenau.


Szczegóły zagłady krakowskich Żydów znamy dzięki relacjom Tadeusza Pankiewicza – jedynego Polaka, któremu okupant pozwolił prowadzić w getcie aptekę. Dziś w tym miejscu, przy niegdysiejszym pl. Zgody, urządzono Muzeum Pamięci Narodowej „Apteka pod Orłem”, pl. Bohaterów Getta 18, %12 6565625, które zwiedzać można pn.–pt. 10.00–16.00, w sb. 10.00–14.00.


Po wojnie podjęto próbę odtworzenia instytucji żydowskich. Działała nieprzerwanie synagoga utrzymująca własnego kantora, odbywały się także pielgrzymki do grobu Mojżesza Isserlesa. Ale opustoszały Kazimierz popadał w ruinę. Rozebrano niektóre zabytkowe domy przy ulicach Kupa, Estery i Józefa, zastępując je pozbawioną wyrazu, niedopasowaną do otoczenia zabudową. Zainteresowanie żydowskim Kazimierzem wzrosło po 1989 r.

Siedem dużych bóżnic kazimierskich tworzy największy zespół synagog w Europie, porównywalny jedynie z zabytkami Pragi.

Stara Synagoga
Zwiedzanie najlepiej rozpocząć od ul. Szerokiej. Jest to nie tyle ulica, ile wydłużony plac, w którym bez trudu można rozpoznać średniowieczny rynek. Od południa zamyka ją bryła Starej Synagogi. To najstarszy – wzniesiony w XV w. (dokładna data nie jest znana) – istniejący dom modlitwy w Polsce. Wedle legend żydowskich synagogę ufundował Kazimierz Wielki (wznoszono zań modły aż do 1939 r.). Historycy uważają jednak, że pochodzi z czasów Jana Olbrachta. Bóżnica, niegdyś gotycka, została przekształcona na modłę renesansową. Jej pierwotna forma wzorowana była na synagogach Wormacji, Pragi i Ratyzbony. Przebudowę w 1570 r. zaprojektował Włoch, Mateo Gucci. Poza funkcjami kultowymi była niegdyś także siedzibą kahału, sądu oraz miejscem ogłaszania rozporządzeń królewskich. 25 III 1794 r. Tadeusz Kościuszko wzywał tu Żydów do wzięcia udziału w insurekcji. Działała do 1939 r. Uszkodzona przez Niemców, została poddana konserwacji w latach 1956–1959. W latach 1970– 1972 dokonano przekształcenia otoczenia bóżnicy – rozebrano wysoki mur ogradzający ją od północy i zachodu, wybudowano także – tak dziś charakterystyczne – szerokie schody tarasowe.

Synagoga Stara, foto: A.Olej&K. Kobus:

Niewiele ocalało z przedwojennego wyposażenia. Bima (wzorowana na tej z 1570 r.), podest ze schodami przed aron ha-kodesz, wieczne światło („ner tamid” – z lewej strony aron ha-kodesz), „źródło żywej wody” (studnia w przedsionku), żelazne drzwi – wszystko to kopie. Nawet mury są rekonstruowane, bo wymieniono zawilgoconą cegłę na nową. Oryginalne są tylko niektóre detale z kamienia: manierystyczne obramienie aron ha-kodesz (XVII w.), portale, skarbony i szczątkowe malowidła (np. ślady wici roślinnej w sali mężczyzn, XVII w.).
Prezentowana wystawa podzielona jest na cztery wątki: synagogalia, żydowskie święta i obrzędy, Kazimierz oraz Zagłada. Wiele jest dzieł malarskich (m.in. Gottlieb, Mehoffer, Popiel, Potrzebowski, Stern i inni) oraz przedmiotów kultowych (świeczniki, lampki chanukowe, menory, sukienki na Torę, parochety, tałesy, jarmułki itd.). Muzeum ma również księgozbiór – w sumie 2,5 tys. woluminów z rękopisami hebrajskimi i starodrukami.
Ul. Szeroka 24, %12 4220962. Czynna: śr.–czw. 9.00–15.00, pt. 11.00–18.00, sb.–nd. 9.00–15.00 (z wyjątkiem pierwszego weekendu miesiąca). W pn. i wt. 10.00–15.00, ale tylko wtedy, gdy dni te następują po wolnym weekendzie.

Bóżnica Remu i cmentarz

We wschodniej pierzei ul. Szerokiej stoi najbardziej interesująca z bóżnic Krakowa. Ufundował ją w 1556 r. Izrael (Isserl) syn Józefa, bankiera królewskiego, dla swego syna, wielkiego uczonego – rabina krakowskiego Mojżesza Isserlesa zwanego Remu.

Pamięć o Mojżeszu Isserlesie zwanym Remu (1525–1572) ciągle trwa. Jego krakowski grób pokrywają dziesiątki karteczek składanych przez pielgrzymów przybywających nieraz z bardzo daleka. Remu był rabinem krakowskim i rektorem tutejszej jesziwy. Poza działalnością religijną zajmował się astronomią, geometrią, filozofią i historią. O jego popularności zdecydował komentarz do kodeksu życia codziennego Szulchan Aruch, zatytułowany Ha-mapa (Obrus). Wedle tych reguł żyje dziś każdy pobożny Żyd aszkenazyjski.

Autorem projektu był zapewne budowniczy kazimierski Stanisław Baranek. Kilkakrotnie przebudowywana (XVII i XVIII w., 1829, 1882), została poddana konserwacji w 1933 r. Ponownie otwarta w 1945 r., czynna jest do dziś.

Synagoga Remu, foto: A.Olej&K. Kobus:

We wnętrzu autentyczny jest aron ha-kodesz (po 1557), choć kilka jego elementów (wieczne światło, schodki, pulpit) dodano po wojnie. Zachowały się tablice: fundacyjna w sali mężczyzn (ściana południowa) i upamiętniająca miejsce, w którym siadywał Mojżesz Isserles (obok aron ha-kodesz). Oryginalne są skarbony kamienne (II połowa XVI w.), naczynie na etrog, świeczniki (stojące i wiszące). Z kolei tablice w murze dziedzińca zostały przeniesione tu po wojnie z innych budynków Krakowa. Przylegająca do synagogi, widoczna z dziedzińca budowla to dom dozorcy z końca XIX w.
Cmentarz sąsiadujący z bóżnicą Remu jest jednym z najważniejszych zabytków żydowskich w Polsce. Założony w 1533 r., był główną nekropolią kazimierską aż do 1799 r. Wtedy zamknęli go Austriacy. Planowano wytyczenie ulicy przez środek cmentarza, ale z biegiem lat niszczejący zabytek pozostawiono własnemu losowi. Zaniedbany i zaśmiecony cmentarz doczekał konserwacji w latach 1959–1960. Dokonano wówczas także wielu odkryć archeologicznych. Na cmentarzu jest kilka warstw pochówków, a niektóre nagrobki przetrwały ukryte pod ziemią. Zwracają uwagę różnice w poziomie terenu: część południowo-wschodnia leży o 4,5 m wyżej niż reszta cmentarza. Wedle niepotwierdzonych danych jest to usypisko szczątków dawnych macew.

Cmentarz to zespół unikatowy w skali Polski tak pod względem liczby zabytków, jak i ich wartości artystycznej i historycznej. Są tu dwa rodzaje nagrobków: tumbowe, zwracające uwagę swym czterospadowym, trapezoidalnym kształtem, choć zdarzają się także przypominające leżący walec (przykładem grupa kilku takich nagrobków w rzędzie sąsiadującym z narożnikiem bóżnicy Remu) oraz nagrobki w formie wolno stojących płyt. Wśród pochowanych są najwybitniejsze do XIX w. postaci gminy krakowskiej. Grób Mojżesza Isserlesa Remu (zm. 1572 w święto Lag ba-Omer) znajduje się z tyłu bóżnicy, na kamiennym podwyższeniu. Otacza go żelazna balustrada. Grób po lewej stronie należy do fundatora synagogi, ojca Remu – Izraela (zm. 1568). Spoczywa tu także Eliezer Aszkenazy (zm. 1585; grób w prawym końcu drugiego szeregu za Isserlesem, z przedstawieniem węża Eskulapa) – rabin kairski, cypryjski (Famagusta) i poznański. Pod murem od ul. Jakuba zostali pochowani – Joel Sirkes, zwany Bach (zm. 1640), przełożony krakowskiej uczelni talmudycznej i rabin m.in. w Bełzie, Szydłowie i Krakowie; Samuel bar Meszulam (zm. 1552), lekarz Bony i dwóch ostatnich Jagiellonów; rektor jesziwy Gerszon Saul Jomtow Lipman Heller (zm. 1654), rabin wiedeński i praski, oraz kabalista Natan Nata Spira (zm. 1633).

Synagoga Remu, foto: A.Olej&K. Kobus:

Bóżnica i cmentarz Remu, ul. Szeroka 46. Czynne pn.–czw. 9.00–14.00, pt. do zachodu słońca. W bóżnicy odbywają się regularne nabożeństwa w porach zgodnych z tradycją.

Mykwa
Naprzeciwko synagogi Remu rozciąga się restauracyjno-hotelowe centrum Kazimierza. Pierwszy od lewej budynek, dzisiejszy Klezmer-Hois u zbiegu Miodowej i Starowiślnej, to dawna mykwa, istniejąca już przed 1567 r. Obecna postać jest efektem całkowitej przebudowy w początku XIX w. Łaźnia w podziemiach budynku działała do II wojny światowej.
Z kolei restauracja Ariel zajmuje międzywojenną kamienicę wzniesioną w miejscu XVIII-wiecznej. Mieszkała w niej niegdyś rodzina Lewitanów – słynnych rabinów krakowskich, przeciwników chasydyzmu.

w internecie

Teksty prezentowane obok pochodzą z przewodnika Śladami Żydów polskich" autorstwa Adama Dylewskiego, wydanego przez wydawnictwo "Pascal".
Bóżnica Wolfa Popera (Bociana)
Na prawo od mykwy widać ogrodzenie kryjące dziedziniec. W głębi stoi kolejna z synagog Kazimierza – bóżnica Wolfa Popera, zwanego Bocianem. Poper był XVII-wiecznym potentatem finansowym. Na pięć lat przed śmiercią, w 1620 r. ufundował dom modlitwy, wyposażając go najszczodrzej ze wszystkich synagog krakowskich. Kosztowne utrzymanie bóżnicy zubożyło spadkobierców fundatora tak, że w końcu synagoga przeszła na własność gminy kazimierskiej. W 1827 r. dokonano restauracji, dobudowując być może przedsionek. W czasie II wojny światowej całkowicie zniszczono zabytkowe wyposażenie synagogi. Jedyny ocalały przedmiot – drewniane drzwi aron ha-kodesz – trafił po wojnie do Jerozolimy. W 1964 r. budowlę wyremontowano. Usunięto drewniane ganki, zamurowano wnękę na aron ha-kodesz, wejście od ul. Dajwór zamieniono na okno. Wnętrze utraciło charakter sakralny i dzisiejsze wizyty w tym miejscu mają znaczenie raczej symboliczne niż poznawcze.

Synagoga Popera, foto: A.Olej&K. Kobus:

Ul. Szeroka 16, %12 4212987. Mieszcząca się we wnętrzach pracownia plastyczna działa pn.–pt. 9.00–14.00 i 16.00–18.00. Latem tylko w VII, pn.–pt. 10.00–14.00.


Dom modlitwy Kowea Itim l’Tora
Od bóżnicy Bociana można – po wizycie w którejś z żydowskich restauracji – udać się w kierunku przejścia, na prawo od Starej Synagogi. Za nim rozpoczyna się ul. Józefa. Budynek mieszkalny pod nr. 42 to pochodzący z 1810 r. dom modlitwy Kowea Itim l’Tora (Towarzystwa Studiowania Tory).

Bóżnica Wysoka
Synagoga powstała między 1556 a 1563 r. Zajmowała tylko pierwsze piętro. Parter służył celom handlowym. Z upływem stuleci połączyła się z wnętrzami sąsiedniego budynku (Józefa 40), tak że miały wspólne wejście, a przebita w 1939 r. galeria dla kobiet znajdowała się już w drugiej kamienicy. Mimo wielokrotnych remontów, w 1935 r. bóżnicę uznano za poważnie uszkodzoną. Dotyczyło to szczególnie późnorenesansowych malowideł. Podczas II wojny światowej zniszczono wyposażenie i dekoracje. Wielka menora trafiła na Wawel do gabinetu generalnego gubernatora Hansa Franka. Remont podjęto dopiero w latach 1969–1971, przebudowując wnętrza dla potrzeb pracowni konserwacji zabytków. Założono klatkę schodową, przebito nowe wejścia.
Przy ul. Józefa 38. Budynek niedostępny dla zwiedzających.

Bóżnica Izaaka
Kolejną w zespole synagog kazimierskich bóżnicę Izaaka, zwaną także bóżnicą Ajzyka Jakubowicza, wzniesiono w latach 1638–1644.

Synagoga Izaaka, foto: A.Olej&K. Kobus:

Fundator, którego grób zachował się na cmentarzu Remu, był seniorem gminy krakowskiej i znanym bankierem, zwanym Jakubem Bogatym.


Skarb we własnym domu
Fundator synagogi jest bohaterem bardzo znanej, choć nieoryginalnej (pochodzącej z Księgi 1001 nocy) legendy. Pobożnemu, lecz ubogiemu Ajzykowi Jakubowiczowi przyśnił się skarb ukryty pod starym mostem w Pradze. Ruszył tam bez zwłoki. Na miejscu okazało się, że mostu strzeże silny oddział wojska i kopanie jest niemożliwe. Ajzyk opowiedział o swoim śnie jednemu z oficerów, obiecując mu połowę zdobyczy. Oficer odrzekł: „Tylko tacy głupcy jak polscy Żydzi mogą wierzyć w sny. Mnie od wielu nocy się śni, że w mieście żydowskim na Kazimierzu w piecu domu biednego Żyda Ajzyka Jakubowicza ukryty jest skarb. Czy myślisz, że jestem tak głupi, by udać się do Krakowa i szukać domu tego Izaaka syna Jakuba?”. Ajzyk powrócił natychmiast i, rozebrawszy piec, odnalazł skarb, który dał mu bogactwo. Powiadał potem: „Istnieją takie rzeczy, których szuka się na całym świecie, a znajduje w swoim własnym domu. Często jednak, żeby się o tym przekonać, trzeba udać się w długą drogę i szukać daleko”.


Autorem projektu wczesnobarokowej budowli był prawdopodobnie miejscowy architekt Jan Laitner, choć pada także nazwisko Giovanniego Trevana. Gmach uznano za zbyt monumentalny, co wzbudziło opór kurii krakowskiej i zmusiło do chwilowego przerwania budowy. Jak wszystkie synagogi wznoszone kosztem zamożnych fundatorów, bóżnica słynęła z bogatego wyposażenia, szczególnie sreber. Spokojne dzieje, z kilkoma remontami i przebudowami (m.in. 1857, 1924), zamknął wybuch II wojny światowej. 5 XII 1939 r. Niemcy zażądali od urzędnika gminy Maksymiliana Redlicha spalenia zwojów Tory. Odmówił i został zastrzelony. Hitlerowcy zniszczyli całe wyposażenie, nawet obramowanie aron ha-kodesz. W 1945 r. budynek zabezpieczono, oddając go potem kolejno pracowni rzeźbiarskiej, pracowni konserwatorskiej i wreszcie rekwizytorni teatralnej. W 1981 r. wybuchł pożar, który spustoszył wnętrze. W 1983 r. podjęto kolejny remont. W 1989 r. bóżnica powróciła do gminy żydowskiej.
Obecnie opracowano tzw. Projekt „Synagoga Izaaka”, który zakłada odbudowę bimy i schodów do aron ha-kodesz. Gmach bóżnicy Izaaka od 1997 r. pełni funkcje wystawowe. Można tu obejrzeć wystawę „Pamięci Żydów polskich”. Na ekspozycję składają się fotogramy z kadrów unikatowych filmów dokumentalnych odnalezionych w Wytwórni Filmów Dokumentalnych i Fabularnych w Warszawie. Prezentowane są dwa filmy: Kazimierz krakowski amerykańskiego dokumentalisty Juliena Bryana (1936) i niemiecki dokument Przeprowadzki do getta w Krakowie (1941). Okazjonalnie odbywają się także modlitwy.
Ul. Kupa 18, %12 4305577, synagogaizaaka@eranet.pl. Czynna codz. 9.00–19.00, oprócz sb. i świąt żydowskich. Wstęp 7 zł.

Bóżnica Kupa
Powstała w latach 40. XVII w. Swe istnienie zawdzięcza darowiźnie złotników kazimierskich (słowo „kupa” oznacza składkę wśród członków kahału). Od początku była związana ze szpitalem (przytułkiem) dla ubogich Żydów i stąd dwie inne jej nazwy: Szpitalna lub Ubogich. Obecna postać jest dziełem przebudowy z lat 1830–1834, choć i potem dokonywano wielu zmian (m.in. w 1861 r. dobudowano skrzydło zachodnie). Wyposażenie zostało zniszczone w czasie II wojny światowej, ale synagoga nadawała się do ponownego otwarcia, co nastąpiło w 1945 r. Niebawem została zamknięta, po czym oddana spółdzielni inwalidów jako magazyn, którym pozostawała do 1991 r.

Synagoga Kupa, foto: A.Olej&K. Kobus:

Malowidła w sali mężczyzn przedstawiają Ścianę Płaczu i bramę Jaffy (ściana wschodnia), widok Tyberiady i dąb Mamre (ściana południowa), panoramę Hebronu i Hajfy (ściana zachodnia), panoramę Jerozolimy oraz potop (ściana północna). Jest także fundament bimy.

Dzisiejsza ul. Warszauera nosiła dawniej miano ul. Ubogich. Mieszkali tu wyłącznie biedni rzemieślnicy. Wielkie zasługi przy darmowej opiece nad biedotą położył miejscowy lekarz Jonatan Warszauer. Na jego cześć zmieniono nazwę ulicy.
Ul. Warszauera 8. W początkach 2002 r. zakończono remont synagogi; najprawdopodobniej zostanie udostępniona zwiedzającym już w czasie Festiwalu Kultury Żydowskiej.

Rytualna rzeźnia drobiu
Przechodząc przez pl. Nowy, warto zwrócić uwagę na centralną budowlę. To pawilon handlowy, potocznie zwany „okrąglakiem”. Powstał w 1900 r. jako hala targowa. Zarząd Gminy Izraelickiej wydzierżawił ją w 1927 r. i przebudował na rytualną rzeźnię drobiu. Zakład przestał działać w czasie II wojny światowej.


Ubój rytualny
Przepisy religijne ściśle regulują ubój zwierząt. Zajmuje się nim rzeźnik zwany szojchet i jego pomocnik – bodek. Zwierzęta muszą być koszerne (wyłącznie bydło i drób), a nóż doskonale gładki i ostry. Zabija się przez poderżnięcie gardła (najwyżej trzema cięciami). Mięso ogląda pomocnik. W wypadku zmian chorobowych uznaje je za trefne (zakazane). Celem jest upuszczenie krwi, gdyż Żydom nie wolno jej spożywać.


Ulica Meiselsa
Są tu dwa dawne domy modlitwy: B’nei Emuna (Synowie Wiary) z 1886 r., przy Meiselsa 17, dziś siedziba Fundacji Judaica – Centrum Kultury Żydowskiej oraz Chewra Tehilim (Bractwa Psalmowego) z 1896 r., przy Meiselsa 18, służący obecnie Zespołowi Pieśni i Tańca „Krakowiacy”.

Synagoga Tempel
Najmłodszą z kazimierskich synagog, tzw. postępową, wzniesiono w 1860 r. staraniem Stowarzyszenia Religijno-Cywilizacyjnego. Później kilkakrotnie ją rozbudowywano (1868, 1883, 1893, 1924). Kaznodzieją był tu znany przed wojną Ozjasz Thon (zob. poniżej).

Wnętrze synagogi Tempel, foto: A.Olej&K. Kobus:

Przetrwały oryginalne elewacje zewnętrzne, malowidła ścienne (1894) oraz jedyne zachowane w Polsce witraże synagogalne (około 1890 i 1909), a także neorenesansowy aron ha-kodesz (1897), tablice, a nawet świeczniki i ogrodzenie. Synagoga jest nieprzerwanie czynna, choć w roku 1985 zmarł ostatni kantor, Abraham Lesman.

Synagoga Tempel, foto: A.Olej&K. Kobus:

Ul. Miodowa 24. Czynna codz. 10.00–15.00, wstęp 5 zł. Otwierana jest także podczas nabożeństw i koncertów.

Cmentarz żydowski na Miodowej
Otwarty na polecenie władz austriackich, zastąpił cmentarz Remu. Hitlerowcy część nagrobków zużyli na materiał budowlany. Odrestaurował go amerykański Joint Distribution Committee po 1957 r. Zachowało się tu kilka tysięcy nagrobków, zazwyczaj ozdobionych – zgodnie z tradycją – dekoracjami o treściach symbolicznych. Spoczywają tu m.in. wybitny syjonista, rabin Ozjasz Thon (zm. 1936), kaznodzieja synagogi Tempel i poseł na Sejm RP; kompozytor i dyrygent filharmonii krakowskiej Jerzy Gert (zm. 1968); malarz Maurycy Gottlieb (1856–1879); wiceprezydent Krakowa Józef Sare (zm. 1929). Na płytach można znaleźć wszystkie motywy i symbole żydowskiej sztuki sepulkralnej.

Cmentarz nowy, foto: A.Olej&K. Kobus:

Przy ul. Miodowej 55. Oficjalne godziny otwarcia pn.–czw. 10.00–15.00 (latem do 17.00), pt. 10.00–14.00; wejście przez hol domu pogrzebowego. Poza wymienionymi godzinami często otwarta jest któraś z furtek.

Inne judaika

Ulica Szeroka, foto: A.Olej&K. Kobus:

Miejsc związanych z Żydami Kazimierza i Krakowa jest o wiele więcej.
Domy modlitwy: Szejrit B’nej Emuna, dosłownie „Pozostali Synowie Wiary”, 1914 (Bocheńska 4); Salomona Deichesa, 1910 (Brzozowa 6); chasydów z Bobowej, 1871 (Estery 12, na piętrze); Mordechaja Tignera, 1913 (Grodzka 28–30); Mizrachi, Wschodni, około 1930, obok synagogi Izaaka, obecnie Fundacja Laudera (Jakuba 21); Stowarzyszenia Modlitwy i Dobroczynności Chasydów Radomskich, około 1900 (Józefa 15); Ahawat Tora, Miłość Tory, około 1900 (Józefa 22); Dom Nauki Stowarzyszenia Bóżniczego „Pieśń” – Szir; 1898 (Kupa 20); Ahawat Reim, Miłość Bliźniego; około 1900, obecnie cerkiew (Szpitalna 24); Stowarzyszenie Modłów i Dobroczynności im. Michała Hirscha Cypresa, 1887 (św. Agnieszki 5); Dom Nauki Chasydów – Bejt Midrasz Chasidim, 1881 (Trynitarska 18 w podwórzu i Węgierska 5).
Szkoły: Gimnazjum Hebrajskie im. Hilfsteina, 1917 (Brzozowa 5); Cheder Iwri i Gimnazjum Tachkemoni, 1929 (Miodowa 26); Żydowska Szkoła Rzemiosł, 1938 (Podbrzezie 3); Żydowski Dom Akademicki, 1924, późniejsza szkoła Tarbut (Przemyska 3).
Zachowały się także szpital żydowski przy ul. Skawińskiej 8 (1861–1866, przebudowywany), obecnie część Collegium Medicum UJ, oraz siedziba kongregacji wyznania mojżeszowego przy Skawińskiej 2 (1909–1911). Pozostały szczątkowe fragmenty murów miasta żydowskiego: przy ul. Warszauera (XVII w.), a także między posesjami pl. Bawół 2 i 3 (1627) oraz przy ul. Dajwór 19 i 21.


Festiwal Kultury Żydowskiej
Odbywa się co roku na krakowskim Kazimierzu. To najbardziej znacząca impreza kultury żydowskiej w Polsce, a jej dwunastą edycję w 2002 r. można już śmiało określić jako jedną z najważniejszych tego typu na świecie. Festiwal jest triumfem życia, rozwoju ocalonej tradycji, ale również – jak kadisz – hołdem dla milionów zamordowanych Żydów. Koncert finałowy na wielkiej scenie przy ul. Szerokiej, z udziałem tysięcy widzów, kapel klezmerskich i specjalnie powoływanej Festival’s Klezmer Orchestra jest zawsze niezwykłym wydarzeniem. Muzyka to jeden z największych atutów festiwalu. Przybywali tu i przybywają najwybitniejsi artyści wszystkich nurtów, m.in. Icchak Perlman, Shlomo Mintz, wielcy kantorzy Joseph Malovany, Benzion Miller, zespoły Brave Old World, White Bird, The Klezmatics, The Klezmer Conservatory Band, The Andy Statman Klezmer Orchestra, Shlomo Bar & Habrera Hativeet, Dave Krakauer Klezmer Madness, Jerusalem Jazz Band i dziesiątki innych. Festiwal inauguruje zawsze koncert muzyki synagogalnej w synagodze Tempel, ale dominuje muzyka klezmerska, szczególnie w jej weselnej odmianie. Czasami można posłuchać także specyficznej muzyki chasydzkiej czy sefardyjskiej. Rokrocznie w Klezmer-Hois odbywa się koncert „Leopold Kozłowski i Jego Przyjaciele – Najpiękniejsze Pieśni Żydowskie”. Ale Festiwal to również ponad tydzień imprez z udziałem najwybitniejszych przedstawicieli różnych dziedzin kultury i sztuki żydowskiej; reprezentowany jest film (m.in. pokazy filmów jidysz, wyprodukowanych w Polsce przed 1939 r.), teatr i taniec, literatura i muzyka. Odbywają się warsztaty wycinanki, kaligrafii hebrajskiej, tańca, kuchni, śpiewu kantoralnego, chasydzkiego i ludowego, języków hebrajskiego i jidysz oraz warsztaty instrumentalne. Organizowane są wycieczki: po starym Kazimierzu („Szlakiem Bałabana”), po dawnym getcie krakowskim (ze zwiedzaniem Apteki pod Orłem) oraz po cmentarzach. Imprezy festiwalowe odbywają się zazwyczaj w kilku miejscach: Centrum Kultury Żydowskiej, Meiselsa 17 (spektakle teatralne, spotkania, wykłady); Galeria Shalom, Józefa 16 (wernisaże, wystawy); Hotel Eden, Ciemna 5 (warsztaty kuchni żydowskiej); Kino Letnie Graffiti, św. Gertrudy 5 (pokazy filmów); Klezmer-Hois, Szeroka 6 (koncerty); Klub Fundacji R.S. Laudera, Kupa 18 (warsztaty językowe); Sala Zespołu Pieśni i Tańca „Krakowiacy”, Meiselsa 18 (warsztaty tańca); Stara Synagoga, Szeroka 24 (spektakle plenerowe, wystawy, co roku – uroczyste rozdanie certyfikatów Polakom ratującym żydowskie zabytki); Stowarzyszenie Kuźnica, Miodowa 41 (spotkania); synagoga Popera, Szeroka 16 (modlitwy, warsztaty muzyczne, wernisaże, wystawy); synagoga Tempel, Miodowa 24 (koncerty, modlitwy); Szkoła Podstawowa nr 11, Miodowa 36 (warsztaty plastyczne i tańca); Teatr Bagatela, Karmelicka 3 (koncerty).


Czy chcesz się wypowiedzieć na temat "Kraków i Kazimierz" ?
Małopolska
 - Biecz
 - Bobowa
 - Brzesko
 - Dukla
 - Dąbrowa Tarnowska
 - Jarosław
 - Kraków i Kazimierz
 - Lelów
 - Lesko
 - Leżajsk
 - Nowy Sącz
 - Oświęcim
 - Przemyśl
 - Rymanów
 - Rzeszów
 - Sanok
 - Sieniawa
 - Tarnów
 - Łańcut
Podlasie
 - Białystok
 - Krynki
 - Sejny
 - Tykocin
Warszawa
 - Ferma w Grochowie-Witolinie
 - Pomnik Bohaterów Getta
 - Pomnik Żegoty
 - Sienna 55 - Złota 62
 - Synagoga Nożyków
 - Synagoga na Pradze
 - Szpital Dziecięcy Bersohnów i Baumanów
 - Szpital Starozakonnych
 - Szpital Starozakonnych na Pradze
Ziemia lubelska
 - Izbica
 - Kazimierz Dolny
 - Kock
 - Kraśnik
 - Lubartów
 - Lublin
 - Parczew
 - Sobibór
 - Szczebrzeszyn
 - Włodawa
 - Zamość
 - Łęczna

GMINA ŻYDOWSKA NA WYBRZEŻU

KALENDARIUM

ŚLADY I JUDAICA

ORGANIZACJE
    STOWARZYSZENIA
    FUNDACJE

LUDZIE, SYLWETKI,
    BIOGRAFIE

ŻYCIE ŻYDOWSKIE DZISIAJ

ZAGŁADA

KSIĄŻKI

SŁOWNIK

FORUM DYSKUSYJNE

ODNOŚNIKI

REDAKCJA

MAPA

Instytut Adama Mickiewicza, Wiejska 12a, 00-490 Warszawa
tel. (48-22) 44 76 100, fax. (48-22) 44 76 152; www.iam.pl