SERWIS INFORMACYJNY     

Ślady i Judaica

Nowy Sącz


Atrakcje turystyczne
Zachował się średniowieczny układ urbanistyczny z wieloma zabytkami: kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny (dziś ewangelicki) z II połowy XIV w. z kaplicą Lubomirskich (1611); kościół Świętego Ducha z początku XV w. (przebudowywany) z klasztorem Norbertanów (obecnie jezuickim); kolegiata św. Małgorzaty (1446, przebudowywana); Dom Gotycki z 1505 r., obecnie mieszczący Muzeum Okręgowe; ruiny zamku z XIV w. z odbudowaną Basztą Kowalską; efektowny ratusz (1895–1897). W dzielnicy Falkowa – Sądecki Park Etnograficzny z 40 obiektami, ukazującymi architekturę ludową miejscowych górali polskich i Łemków oraz poglądowym małym miasteczkiem. Nowy Sącz jest punktem wypadowym wycieczek w pobliskie góry Beskidu Sądeckiego. Warto też wybrać się do odległego o 12 km Starego Sącza, by zobaczyć m.in. klasztor Klarysek (1280), kościół Świętej Trójcy (1332), szereg budowli z XVI i XVII w., a także stojącą przy ul. Staszica 10 synagogę z 1906 r., projektu Józefa Kostańskiego (dziś służy jako warsztaty szkoły drzewnej).


Nowy Sącz (żyd. Zanc, Nojzanc)
Pierwsze wzmianki o osadnictwie żydowskim w Nowym Sączu pochodzą z 1469 r., kiedy to w dokumentach pojawił się „Abraham z Sącza”. Jednakże do połowy XVII w. rada miejska tamowała napływ Żydów, pozwalając osiedlać się tylko kwalifikowanym specjalistom – okulistom, młynarzom itp. Sytuacja zmieniła się w 1673 r., gdy w warunkach nasilającego się kryzysu gospodarczego król Michał Korybut Wiśniowiecki uchylił zakazy. Głównym zajęciem tutejszej społeczności był handel miodem, winem, futrami, skórami i tytoniem. Lokalny wzorzec miary – łokieć – znajdował się przy synagodze. Wiek XIX w. przyniósł arcyważne zjawisko – chasydyzm, który w Nowym Sączu wybuchł z ogromną siłą, nadając mu rangę jednego z głównych ośrodków ruchu. Stało się tak dzięki charyzmie miejscowego cadyka Chaima Halberstama i jego jesziwie.

Ludność żydowska stanowiła około 30% ogółu, najliczniej zamieszkując centrum i Piekło – część dzielnicy Zakamienica. Pamiątką po dzielnicy żydowskiej jest dziś wielki, pusty skwer u zbiegu ulic Kazimierza Wielkiego i Bóżniczej.

Hitlerowcy zajęli Nowy Sącz we wrześniu 1939 r. Nałożyli na Żydów obowiązek niewolniczej pracy w kamieniołomach i przy rozładunku wagonów oraz bezzasadne kontrybucje, łupiące i tak ubogich ludzi. W czerwcu 1941 r. wytyczyli Żydowską Dzielnicę Mieszkaniową – otoczony murem czworobok między zamkiem i rynkiem. Bramy kamienic zamurowano, okna nie mogły być odsłaniane. Zagłada rozpoczęła się z początkiem 1942 r. Jej areną był kirkut przy ul. Rybackiej, miejsce masowych rozstrzeliwań i mordów. Szczególnie zapadła w pamięć egzekucja kilkuset osób w dniu 29 IV 1942 r., upamiętniona pomnikiem na cmentarzu żydowskim. Polscy sąsiedzi starali się wielokrotnie pomóc współmieszkańcom. Mimo to życie straciło 90% sądeckich Żydów. W okresie powojennym do 1968 r. działała tu Kongregacja Wyznania Mojżeszowego. Do dziś czynna jest jedyna w Polsce prywatna bóżnica chasydzka.

Synagoga Grodzka
Ładną synagogę, zwaną niegdyś Grodzką, wzniesiono około 1780 r. w miejscu wcześniejszej bóżnicy drewnianej. Kunsztowny barokowy wystrój spłonął w 1894 r. Hitlerowcy urządzili tu magazyn. Po wojnie powróciła do gminy krakowskiej, która oddała ją miastu w 1974 r.

Synagoga, foto: A.Olej&K. Kobus:

Zachowały się słupy bimy, nie ma wnęki na aron ha-kodesz. Strop jest nowy. Wnętrze wypełniają dzieła miejscowych malarzy. Judaika (skromna ekspozycja „Byli wśród nas”) wystawiane są jedynie w przedsionku. Na budynku umieszczono tablicę upamiętniającą zagładę 25 tys. Żydów sądeckich, ufundowaną przez Ziomkostwo Sądeczan w Izraelu.
Galeria Sztuki „Dawna Synagoga”; synagoga ma na ścianie frontowej tabliczkę „Berka Joselewicza 12” i stoi u zbiegu ulic Berka Joselewicza i Bóżniczej; śr.–czw. 10.00–14.30, pt. 10.00– 17.30, sb.–nd. 9.00–14.30.

w internecie

Teksty prezentowane obok pochodzą z przewodnika Śladami Żydów polskich" autorstwa Adama Dylewskiego, wydanego przez wydawnictwo "Pascal".
Kirkut
Nowosądecki kirkut leży bardzo blisko synagogi Grodzkiej, niemal nad rzeczką Kamienicą. Wytyczono go w końcu XIX w., poszerzono w 1926 r. Otoczony dziś porządnym murem, dzięki skoszonej trawie sprawia wrażenie zadbanego. W głębi widać ohel Chaima Halberstama. Otacza go około 200 macew (wiele z nich powróciło z bruków ulicznych, gdzie umieścili je Niemcy). W czasach II wojny światowej było tu miejsce kaźni Żydów i Polaków (także tych ukrywających Żydów). Upamiętnia to pomnik, choć napis na nim wypadałoby zmienić (Ofiarom hitlerowskiego barbarzyństwa i bohaterom walki o wolność narodu polskiego). Obok jest drugi pomnik, upamiętniający mord w dniu 29 IV 1942 r.
Ul. Rybacka, w lewo za mostem na Kamienicy. Klucze przechowywane są u p. Barbary Makuch, ul. Rybacka 3/2, %18 4419381.

Bóżnica Dom Natana (Bajs Nusn)
Wybudowana przez należącego do grupy chasydów z Sącza Natana Kriszera na przełomie XIX i XX w., jest jedyną czynną w Polsce bóżnicą chasydzką i zarazem jedyną czynną bóżnicą prywatną. W czasie II wojny światowej zamieniona na skład (zniszczono malowidła), powróciła do funkcji kultowych w latach 1945–1968. Przetrwała do upadku komunizmu, bo urządzono w niej magazyn. W 1992 r. przeprowadzono remont bóżnicy. Nabożeństwa odbywają się okazjonalnie w soboty, gdy trafiają tu grupy przyjezdnych (np. chasydów z Satmar – obecnie rumuńskiego Satu Mare – którzy przystąpili ostatnio do grupy z Bobowej). Przynależność bóżnicy jest nieuregulowana. Na razie jest to prywatne miejsce kultu. Opiekun zabiega o przyłączenie do gminy krakowskiej, co ma zapewnić modlitewni dalsze trwanie.
Ul. Jagiellońska 12 (w podwórzu). Klucze do bóżnicy znajdują się u p. Barbary Makuch, ul. Rybacka 3/2 (naprzeciw cmentarza), %18 4419381.


Chasydzi z Nowego Sącza
Zgodnie z naukami swojego mistrza, Chaima Halberstama, chasydzi z Sącza reprezentowali nastawienie ultrakonserwatywne, szokujące nawet inne grupy chasydzkie, które uważały ich za symbol wstecznictwa. Oprócz wyniesienia ascezy do rangi podstawowej zasady, zwalczali wszelkie nowinki, a także zjawiska asymilacyjne. Zakazana była nauka języka polskiego; chłopcom nie wolno było chodzić do szkół świeckich. Potępiano nawet działalność nieodległej ideologicznie partii Agudas Isroel, w myśl zakazu uczestnictwa w życiu politycznym. Pierwszym z wielu cadyków był mistrz Chaim Halberstam (1793–1876). Jego następcy to kolejno: syn Aron (1826–1903), Mosze (zm. 1918), Izaak Tobiasz z Głogowa Małopolskiego (zm. 1927), Józef Menachem (zm. 1935). Dynastię zamknął Mordechaj Zeew Halberstam z Grybowa (zm. 1942), zamordowany w getcie tarnowskim. Dynastia sądecka wydała wiele odnóg: obok najsłynniejszej – bobowskiej – były także dynastie w Cieszanowie, Gorlicach i Sieniawie koło Leżajska.


Chaim Halberstam (1793–1876), zwany Sendzer rebe (Nauczyciel z Sącza), był jednym z wybitniejszych cadyków, założycielem dynastii. Reprezentował kierunek ultrakonserwatywny, uznając ascezę za zasadę właściwego życia. Naukę zawarł w trzyczęściowym dziele Diwrej Chaim, którego tytuł można tłumaczyć dwojako: Słowa Chaima lub Opowieści życia. Najbardziej znanym faktem z działalności Halberstama jest jego długotrwała polemika z innym wielkim cadykiem Izraelem Friedmannem z Sadogóry koło Czerniowców. Friedmann otaczał się niezwykłym przepychem (miał pałac), co wyjątkowo drażniło sądeckiego przywódcę, zarzucającego mu rozrzutność i nieuctwo. W odpowiedzi na te zarzuty jeden z synów Friedmanna – cadyk Dow Ber z Leowa (Mołdawia), pozostający pod wpływem haskali – oznajmił, że właściwa chasydom wiara w nadprzyrodzoną moc cadyka opiera się na oszustwie. Interweniował sam ośrodek w Sadogórze, uznając Dow Bera za obłąkanego. Ale zajście tak oburzyło Halberstama, że rzucił klątwę (cherem) na dynastię sadogórską. Ta niebawem odwdzięczyła się tym samym. Był to najpoważniejszy konflikt w ówczesnym judaizmie.

Czy chcesz się wypowiedzieć na temat "Nowy Sącz" ?
Małopolska
 - Biecz
 - Bobowa
 - Brzesko
 - Dukla
 - Dąbrowa Tarnowska
 - Jarosław
 - Kraków i Kazimierz
 - Lelów
 - Lesko
 - Leżajsk
 - Nowy Sącz
 - Oświęcim
 - Przemyśl
 - Rymanów
 - Rzeszów
 - Sanok
 - Sieniawa
 - Tarnów
 - Łańcut
Podlasie
 - Białystok
 - Krynki
 - Sejny
 - Tykocin
Warszawa
 - Ferma w Grochowie-Witolinie
 - Pomnik Bohaterów Getta
 - Pomnik Żegoty
 - Sienna 55 - Złota 62
 - Synagoga Nożyków
 - Synagoga na Pradze
 - Szpital Dziecięcy Bersohnów i Baumanów
 - Szpital Starozakonnych
 - Szpital Starozakonnych na Pradze
Ziemia lubelska
 - Izbica
 - Kazimierz Dolny
 - Kock
 - Kraśnik
 - Lubartów
 - Lublin
 - Parczew
 - Sobibór
 - Szczebrzeszyn
 - Włodawa
 - Zamość
 - Łęczna

GMINA ŻYDOWSKA NA WYBRZEŻU

KALENDARIUM

ŚLADY I JUDAICA

ORGANIZACJE
    STOWARZYSZENIA
    FUNDACJE

LUDZIE, SYLWETKI,
    BIOGRAFIE

ŻYCIE ŻYDOWSKIE DZISIAJ

ZAGŁADA

KSIĄŻKI

SŁOWNIK

FORUM DYSKUSYJNE

ODNOŚNIKI

REDAKCJA

MAPA

Instytut Adama Mickiewicza, Wiejska 12a, 00-490 Warszawa
tel. (48-22) 44 76 100, fax. (48-22) 44 76 152; www.iam.pl