SERWIS INFORMACYJNY     

SŁOWNIK

Literatura jidysz

literatura jidysz. Kilka literackich zabytków w tym języku zachowało się z czasów średniowiecza. Są to gł. glosy zapisane w zach. dialekcie jidysz na marginesach manuskryptów rel., pisanych w języku hebr. Wyjątkowym znaleziskiem jest pochodzący z XIII–XV w. zbiór poezji rel. i świeckiej znaleziony pod koniec XIX w. w ’ genizie synagogi w Kairze. Aż do XVIII w. l.j. była przede wszystkim twórczością ustną (bajki, przypowieści, piosenki), podobnie jak kultura ludowa otaczających narodów. W formie drukowanej istniała przeróbka wł. powieści rycerskiej, Buovo d’Antona (1540, opartej na ang. pierwowzorze : Sir Bevis of Southampton ), wydana w języku jid. w 1542 w Niemczech przez Eli Lewitę. Liczne wersje tego dzieła, zatytułowane Bowe Majse [jid., Opowieści Bowy] rozpowszechnione były we wszystkich krajach zamieszkanych przez aszkenazyjczyków. Utwór cieszył się niesłabnącym powodzeniem, zwł. wśród czytelniczek, toteż z czasem jego tytuł tłumaczono jako Bobe Majse (jid., Opowieści babuni; w znaczeniu pejoratywnym także: Babskie gadanie). W XVI–XVII w. wydana została cała seria tłumaczonych na język jid. midraszów, żywotów pobożnych mężów judaizmu oraz popularnej literatury świeckiej, wydrukowanych pod wspólnym tytułem Majse Buch [jid., Księga opowieści]. W języku jid. tworzono, a czasem publikowano teksty obrzędowych przedstawień, odgrywanych w święto Purim (purimszpil). Do literackich zabytków zaliczyć należy także pieśni historyczne w języku jid., niektóre z nich włączone zostały do liturgii synagogalnej (np. upamiętniające ofiary masakr podczas powstania kozackiego w 1648); epickie poematy oparte na wątkach biblijnych i talmudycznych, a także drukowane w języku jid. wyimki z Biblii przeznaczone dla kobiet. Najpopularniejsza z takich książek pt. Cene urene [hebr., Wyjdźcie i patrzcie] została napisana przez rabina Jaakowa ben Icchaka Aszkenazego (1550–1628) z Janowa Lubelskiego, wydana po raz pierwszy w 1622.
W XVIII i XIX w. pojawiła się literatura chasydzka, pozostająca na pograniczu twórczości rel. i ludowej. W jej skład, oprócz hebr. rozpraw talmudycznych i komentarzy do Pisma Świętego wchodziły ogłaszane w języku jid. nauki poszczególnych cadyków, często w formie przypowieści i aforyzmów. Do najpiękniejszych należą opowieści o życiu i naukach Baal Szem Towa: Sziwchej ha-BeSzT (hebr., Chwała Beszta, 1809); a także przypowieści rebe Nachmana z Bracławia. Początki nowoczesnej l.j. wiążą się z ’ haskalą, choć twórczość w tym języku nie była gł. nurtem ruchu. Oświeceniowi działacze za język żyd. elit uznawali język hebr. Utwory w języku jid. pisane były z myślą o propagowaniu idei oświecenia wśród mas. Menachem Mendel Lewin dokonał tłumaczenia biblijnej Księgi Przysłów na ten język, był też autorem niezachowanej antychasydzkiej komedii. Icchak Euchel i Aron Wolfsohn, współpracownicy Mosesa Mendelssohna, napisali komedie: Reb Henoch oder was tut me damit [jid., Pan Henoch albo Co z tym począć] oraz Leichcinn und frummerlei [zniemczony jid., Lekkomyślność i bigoteria], wzorowane na purimszpilach. Galicyjski działacz haskali J. Perl, oprócz wielu utworów w języku hebr., pozostawił rękopisy dzieł pisanych w języku jid. W 1864 Sz.J. Abramowicz, znany pod literackim pseudonimem Mendele Mojcher Sforim, opublikował swoją pierwszą nowelę w języku jid. na łamach tygodnika “Kol Mewaser” [hebr., Głos Posłańca], dodatku do hebr. pisma “Ha-melic” [hebr., Mówca], wydawanego w Odessie. Popularność jego nowel zaskarbiła mu przydomek “ojca literatury jidysz”. Jego nowele Szkapa (1873) i Donkiszot żydowski (1875) były pierwszymi utworami l.j., które przetłumaczono na język pol. W 2. poł. XIX w. tworzyli dwaj inni klasycy l.j.: Szolem Alejchem i I.L. Perec. Pierwszy był twórcą oryginalnego stylu, czerpiącego z żyd. folkloru, łączącego humor ze smutkiem, liryczną zadumę z satyrą. Perec wprowadził do l.j. style literatury europejskiej: nowelę realistyczną (pozostającą pod wpływem twórczości pol. pozytywistów) oraz dostosowany do kultury żyd. modernizm i symbolizm, nazwany “chasydzkim neoromantyzmem”. Do tego drugiego nurtu należał tom nowel Chasidisz (jid., Motywy chasydzkie, 1900) oraz dramaty: Di goldene kejt (jid., Złoty łańcuch, 1903), Bajnacht ojfn altn mark (jid., Nocą na starym rynku, 1906).

w internecie

Tekst zamieszczony obok pochodzi z książki
"Historia i kultura Żydów polskich. Słownik",
autorstwa Aliny Całej, Hanny Węgrzynek i Gabrieli Zalewskiej,
wydanej przez WSiP
W Polsce międzywojennej nastąpił rozkwit nowoczesnej l.j., zwł. związanej z ideologią jidyszyzmu, a zarazem nawiązującej do nowych kierunków literackich, takich jak ekspresjonizm. W tym okresie działały grupy Jung Idysz i Chaliastre, skupiające plastyków i poetów, ekspresjonistów oraz futurystów, m. in. M. Brodersona, U.C. Grinberga, P. Markisza, M. Rawicza i innych. W Wilnie uformowała się grupa poetycko-artystyczna ’ Jung Wilne, w której działali m. in. Ch. Grade i A. Sutzkever. W prozie i poezji istniał nurt symbolizmu i surrealizmu, którego najwybitniejszym przedstawicielem był I. Manger. Do najwybitniejszych twórców l.j. w tym okresie należą: Sz. Asz, J. Opatoszu, bracia I.J. Singer i I.B. Singer, J. Perle, M. Bursztyn i I. Rabon. Na początku lat 30. powstał nurt poezji robotniczej, ideologicznie związanej z żyd. kierunkami lewicowymi (Bund, Poalej Syjon) oraz komunizmem. W XX w. zaczęto wydawać drukiem zbiory piosenek, z których część zaliczyć można do folkloru miejskiego, np. Folkstimlech (jid., Na ludową nutę, 1920) M. Gebirtiga. Pierwsze ćwierćwiecze XX w. przyniosło rozkwit l.j., zwł. poezji, także w Stanach Zjednoczonych i Rosji radz. Ustna literatura w języku jid. odgrywała szczególną rolę w czasie II wojny światowej. Warunki życia w gettach sprawiły, że do tej kategorii dołączyła twórczość zawodowych pisarzy i poetów. Nieliczne, ręcznie spisane świadectwa tego zjawiska zachowały się w archiwum Ringelbluma. L.j. zniknęła wraz z pol. Żydami. Po II wojnie światowej bardzo niewielu twórców pisało w tym języku, m.in. prozaik I.B. Singer w Stanach Zjednoczonych, A. Sutzkever, mieszkający w Izraelu, czy J. Zonszajn i E. Rajzman, publikujący swoje wiersze w Polsce. A.C.
Czy chcesz się wypowiedzieć na temat "Literatura jidysz" ?

GMINA ŻYDOWSKA NA WYBRZEŻU

KALENDARIUM

ŚLADY I JUDAICA

ORGANIZACJE
    STOWARZYSZENIA
    FUNDACJE

LUDZIE, SYLWETKI,
    BIOGRAFIE

ŻYCIE ŻYDOWSKIE DZISIAJ

ZAGŁADA

KSIĄŻKI

SŁOWNIK

FORUM DYSKUSYJNE

ODNOŚNIKI

REDAKCJA

MAPA

Instytut Adama Mickiewicza, Wiejska 12a, 00-490 Warszawa
tel. (48-22) 44 76 100, fax. (48-22) 44 76 152; www.iam.pl