SERWIS INFORMACYJNY     

SŁOWNIK

Osadnictwo żydowskie w Polsce

osadnictwo żydowskie na ziemiach polskich. Pierwszymi Żydami, którzy docierali do ziem Słowian byli radanici, kupcy prowadzący handel ze Wschodem, pochodzący z Hiszpanii i południowej Francji. W X w. przybywali tu także kupcy żyd. z bogatych miast niem. leżących nad Renem i Dunajem. Ibrahim ibn Jakub i inni podróżnicy w pozostawionych pisemnych relacjach potwierdzają istnienie szlaku handlowego prowadzącego przez Ratyzbonę, Pragę, Wrocław, Kraków do Kijowa. Nie ma jednak dowodu na to, by wyznawcy judaizmu już wówczas osiedlali się na stałe na ziemiach pol. Pierwsze informacje o stałych osadnikach odnoszą się do 1. poł. XI w. i świadczą o istnieniu faktorii handlowej, jednak jej usytuowanie nie zostało wiarygodnie określone. Według zapisu czeskiego kronikarza Kosmasa, w 1097–98 grupa Żydów z Pragi uciekła do Polski przed zamieszkami wywołanymi przez krzyżowców. W tym okresie zapewne przybyli także Żydzi z Kijowa. Pierwsze źródła pol. poświadczające stałe osadnictwo żyd. pochodzą z XII w. ze Śląska. W dokumencie dotyczącym uposażenia klasztoru kanoników regularnych we Wrocławiu jest mowa o wsi Tyniec, kupionej w 1153 od Żydów i ofiarowanej klasztorowi. W 2. poł. XII w. do Żydów należała również wieś służebna Sokolniki (Wielkopolska). W innym dokumencie, spisanym w imieniu Henryka Brodatego w 1226, znalazła się wzmianka o Żydach zamieszkałych w kasztelanii bytomskiej na Śląsku. Prawdopodobnie zajmowali się oni uprawą ziemi. O większej grupie Żydów mieszkającej we Wrocławiu świadczy pochodzący z 1203 nagrobek kantora Dawida ben Szalom, którego ojciec, senior kahalny lub kantor, przybył tu zapewne z okolic Moguncji lub Wormacji. Pod koniec XII i na pocz. XIII w. różnej liczebności grupy wyznawców judaizmu mieszkały nie tylko na Śląsku, ale również w Małopolsce (co potwierdza Kronika polska Wincentego zw. Kadłubkiem), w Wielkopolsce (liczne informacje dotyczą zwł. Żydów kaliskich) i na Mazowszu (dokument lokacyjny Płocka z 1237 wspomina o “studni żydowskiej”). Obecność kupców żyd. (w tym również kobiet) poświadczają taryfy celne z komór w Oleśnie i Siewierzu. W XII i XIII w. mincerzów żyd. zatrudniano w mennicach pol. (brakteaty). Pierwsze gminy żyd. powstawały w gł. grodach książęcych, pełniących funkcję stolic poszczególnych ziem, np. we Wrocławiu, Krakowie, Płocku, Kaliszu. Prawdopodobnie wiązało się to z faktem nadania Żydom statusu servi camerae [łac. słudzy skarbu]. W XIV w. Żydzi mieszkali na terenie całego państwa pol. Większość z nich posługiwała się dialektem dolnoniemieckim i należała do kręgu kulturowego aszkenazyjczyków. Z 2. poł. XIV w. pochodzą pierwsze informacje o ich pobycie na Rusi Czerwonej, chociaż nieliczna grupa przybyła tam zapewne ze wschodu już w XII w. Nasilenie kolonizacji tych ziem umożliwił przywilej Kazimierza III Wielkiego (przywileje dla Żydów). Na Ruś Czerwoną napłynęli wówczas przybysze z krajów niem. Królowie pol. popierali osadnictwo na terenach słabo rozwiniętych gosp., do jakich należała Ruś Czerwona, a Żydzi ze względu na swoje umiejętności techniczne, handlowe i rzemieślnicze byli tam chętnie przyjmowani. Największe skupisko wyznawców judaizmu na tych ziemiach powstało we Lwowie. Na wsch. kresach państwa pol.-lit. Żydzi zamieszkiwali w małych grupach również wsie, gdzie dzierżawili młyny, karczmy, a nawet dobra ziemskie. Typ kultury i struktura zawodowa sprzyjały jednak powstawaniu ich skupisk w miastach. Tworzyli odrębne enklawy (ulice żyd.), podporządkowane własnemu samorządowi. Uzyskiwali osobne przywileje, wyłączające ich spod sądownictwa miejskiego. Dzięki temu ukształtowane w XIV–XVII w. w Polsce formy osadnictwa żyd. różniły się od istniejących w Europie Zachodniej i krajach śródziemnomorskich, gdzie przeważały getta.
Dzieje osadnictwa żyd. w Polsce można podzielić na kilka etapów:
Do połowy XIV w. Żydzi osiedlali się na terytorium całego państwa, jednak liczba gmin była stosunkowo niewielka, zazwyczaj stanowiły one małe skupiska, liczące od kilkunastu do kilkudziesięciu osób. Do Polski przybywali kupcy, a także imigranci z Niemiec i Czech, uchodzący przed prześladowaniami krzyżowców udających się na wyprawy do Ziemi Świętej. Najprawdopodobniej na ziemiach pol., zwł. w ich wsch. części, osiedlili się również Żydzi z Rusi i z Bizancjum.
Od połowy XIV w. do końca XV w. trwał okres szybkiego rozwoju osadnictwa żyd. na ziemiach pol. Krwawe wystąpienia przeciwko wyznawcom judaizmu, oskarżanym o wywołanie epidemii “czarnej śmierci” (dżumy), dziesiątkującej ludność niemal całej Europy w 1348–50, spowodowały ich masowy napływ, gł. z miast niem., na ziemie pol. Przyczyną nasilenia się migracji na wschód w XV w. były prześladowania o podłożu ekon. Żydzi zostali wygnani z wielu miast cesarstwa, m.in. z Kolonii, Spiry, Moguncji, Augsburga, Erfurtu, Würzburga, Magdeburga, Norymbergi, z całej Bawarii, Styrii, Karyntii, Krainy. Pod koniec XV w. zmuszono ich do opuszczenia Portugalii i Hiszpanii (większość z nich osiedliła się w krajach islamu, duże grupy w Niderlandach, zaś nieliczne – w Polsce, m.in. w Zamościu). èródła pisane potwierdzają istnienie w końcu XV w. ok. 80–90 skupisk żyd.
Od początku XVI do połowy XVII w. nastąpił wzrost liczby gmin oraz ich rozwój organizacyjny i kult. Pod wpływem kolejnych prześladowań do Polski napłynęła nowa fala imigrantów z Czech, Niemiec i Węgier. Do końca XVI w. na obszarze całej Rzeczypospolitej istniało ok. 200 gmin. Terenami kolonizacji stały się już niemal wyłącznie ziemie wsch. (Ruś Czerwona, Wołyń i Podole). Udawali się tam również wygnańcy z miast wielkopolskich i małopolskich, które otrzymały prawo de non tolerandis Judaeis. Do 1575 skupiska żyd. znajdowały się w 84 ze 191 osad na Rusi Czerwonej, co spowodowało, że ziemie te stały się centrum życia gosp. i kult. Żydów pol.
Od połowy XVII do końca XVIII w. z jednej strony nastąpił odpływ Żydów z ziem Rzeczypospolitej, z drugiej zaś – szybki rozwój demograficzny istniejących gmin. Pod wpływem rzezi w okresie powstań kozackich liczna grupa Żydów opuściła Rzeczpospolitą. Wielu z nich powróciło po kilku latach, niemniej w poł. XVII w. Polska przestała pełnić dotychczasową rolę miejsca schronienia przed prześladowaniami. Ustawodawstwo sprzyjające odbudowie gosp. kraju zniszczonego przez wojny i liczne przywileje wydane dla ludności żyd. w 2. poł. XVII i na pocz. XVIII w. przyczyniły się do powstania wielu nowych gmin, także w dobrach duchownych, i rozwoju dotychczas istniejących. Od lat 70. XVII w. nastąpił szybki przyrost liczby ludności żyd. Zmieniła się także struktura demograficzna miast, w których Żydzi stopniowo stanowili coraz większy odsetek. [H.W.]

w internecie

Tekst zamieszczony obok pochodzi z książki
"Historia i kultura Żydów polskich. Słownik",
autorstwa Aliny Całej, Hanny Węgrzynek i Gabrieli Zalewskiej,
wydanej przez WSiP
Okres zaborów. Na przełomie XVIII i XIX w. osadnictwo Żydów podporządkowane zostało prawodawstwu państw zaborczych (status prawny ludności żydowskiej). W zaborze prus. wydawano przywileje osadnicze jedynie Żydom zamożnym, większość zmuszona była do płacenia podatku za każdy dzień pobytu w mieście [niem. Tagzoll], najbiedniejszych zaś wysiedlono. Po uzyskaniu równouprawnienia (1869) Żydzi mogli się osiedlać w miastach Pomorza i Prus Wschodnich. W Galicji, należącej do Austrii, kraju stosunkowo najbardziej liberalnego, rozmieszczenie ludności żyd. było bardziej równomierne, wiekszy jej procent stanowili mieszkańcy wsi. Rosja zezwalała Żydom na zamieszkiwanie jedynie w strefie osiedlenia oraz w Królestwie Polskim. Władze carskie kilkakrotnie przeprowadzały administracyjne rugi ze wsi, co spowodowało znaczną koncentrację Żydów zwł. w małych miasteczkach Podlasia, Mazowsza i Białorusi (sztetl), gdzie stanowili oni często większość mieszkańców. Zasięg strefy osiedlenia administracja carska pomniejszała, z wielu miejscowości wygnano Żydów. Represje oraz fale inspirowanej przez władze przemocy (pogromy) spowodowały exodus Żydów do Europy Zachodniej, Stanów Zjednoczonych, Palestyny (emigracja Żydów z Polski), a także do Królestwa Polskiego (Litwacy). [A.C.]
Czy chcesz się wypowiedzieć na temat "Osadnictwo żydowskie w Polsce" ?

GMINA ŻYDOWSKA NA WYBRZEŻU

KALENDARIUM

ŚLADY I JUDAICA

ORGANIZACJE
    STOWARZYSZENIA
    FUNDACJE

LUDZIE, SYLWETKI,
    BIOGRAFIE

ŻYCIE ŻYDOWSKIE DZISIAJ

ZAGŁADA

KSIĄŻKI

SŁOWNIK

FORUM DYSKUSYJNE

ODNOŚNIKI

REDAKCJA

MAPA

Instytut Adama Mickiewicza, Wiejska 12a, 00-490 Warszawa
tel. (48-22) 44 76 100, fax. (48-22) 44 76 152; www.iam.pl